Kwestia utrzymania integralności terytorialności państwa ukraińskiego nie pojawiła się wraz z konfrontacją władza-opozycja w ostatnich miesiącach. Opiera się na twardym podłożu historycznym, sięgającym Imperium Rosyjskiego i I Rzeczypospolitej, z konsekwencjami wojen, konfliktów i podziałów granicznych w XX wieku. Oprócz narodowościowego, kulturowego i językowego ma również wymiar ekonomiczny, którego przejawem jest silne zróżnicowanie gospodarcze i społeczne regionów.

Dlatego w pierwszej części opracowania pn. „Ukraina – dwa kolory” koncentrujemy się na problemie ekonomicznego zróżnicowania regionów, jego przejawach i skutkach społecznych. Wyłącznie dla potrzeb poniższej analizy, przyjęto tu teoretyczny podział Ukrainy na trzy regiony: Ukrainę Wschodnią, Ukrainę Centralną i Ukrainę Zachodnią.
Do Ukrainy Wschodniej zaliczono 8 obwodów: charkowski, chersoński, dniepropietrowski, doniecki, łuhański, mikołajowski, odeski, zaporoski, a także Autonomiczną Republikę Krymu i miasto Sewastopol. Jej powierzchnia wynosi 259.800 km2, co stanowi 43 % terytorium kraju. W 2013 roku mieszkańcy regionu liczyli 21.422,1 tys. osób, to jest 47,1 % ogółu ludności kraju, przy czym w miastach mieszkało 78,8 % ludności[1].
Do Ukrainy Centralnej zaliczono 9 obwodów: chmielnicki, czernihowski, czerkaski, kijowski, kirowohradzki, połtawski, sumski, winnicki, żytomierski, oraz miasto Kijów. Jej powierzchnia wynosi 233.400 km2, co stanowi blisko 39 % terytorium kraju. Mieszkańcy Ukrainy Centralnej liczyli 14.708,8 tys. osób, to jest 32,2 % ogółu ludności, w miastach (w tym w Kijowie) mieszkało 67,3 % ludności[2].
Do Ukrainy Zachodniej zaliczono 7 obwodów: czerniowiecki, iwano-frankowski, lwowski, rówieński, tarnopolski, wołyński i zakarpacki. Jej powierzchnia wynosi 110.400 km2, co stanowi 18 % terytorium kraju, a mieszkańcy w 2013 roku liczyli 9.358,7 tys. osób, to jest 20,6 % ogółu ludności, przy czym w miastach mieszkało 48,8 % ludności[3].

Charakterystyka gospodarki Ukrainy Wschodniej

Dominujące we wschodnich obwodach sektory gospodarki tworzą potężny konglomerat przemysłowy, oparty na przedsiębiorstwach czarnej i kolorowej metalurgii, obejmujących wszystkie stadia procesów technologicznych, od wydobycia i wzbogacania rud do uzyskania gotowej produkcji w postaci żeliwa, metali kolorowych i ich stopów. Złoża rud żelaza, położone w Krzywym Rogu (obwód dniepropietrowski), należą do najbogatszych w świecie (Ukraina zajmuje miejsce czwarte, po Rosji, Brazylii i Australii, pod względem wielkości złóż żelaza i szóste pod względem ich wydobycia). Do tego należy dodać bliskie położenie bogatych złóż węgla jako jednego z głównych źródeł zaopatrzenia w energię, oraz silnie rozwinięty przemysł maszynowy, lotniczy, kosmiczny, zbrojeniowy. 
Zgodnie z danymi donieckiej obwodowej administracji państwowej, tylko w samym obwodzie koncentruje się 20 % potencjału przemysłowego Ukrainy, przy czym największy udział ma czarna metalurgia, kompleks paliwowo-energetyczny, przemysł chemiczny i maszynowy. Donieckie Zagłębie Węglowe (obwody doniecki i łuhański), zapewnia 70 % ogólnego wydobycia węgla kamiennego i 80 % produkcji węgla koksującego Ukrainy. Oprócz wydobycia i przetwórstwa rud, produkuje się tu maszyny i urządzenia dla hut, kopalni węgla i rud metali, zakładów koksochemicznych i rafinerii, a także m.in. dźwigi i podnośniki, wagony towarowe, cysterny, maszyny budowlane i rolnicze, ciężkie obrabiarki i in. [4].

Podobny charakter ma gospodarka sąsiedzkiego obwodu dniepropietrowskiego, gdzie dominuje sektor wydobywczo-metalurgiczny: 24 kopalnie rud, 23 huty, 3 koksownie, 4 zakłady produkcji rur i in.[5] W Dniepropietrowsku pracują też m.in.: potężne zjednoczenie „Jużmasz”[6] i biuro konstrukcyjne „Jużnoje”[7]. „Jużmasz”, to wiodąca ukraińska firma w dziedzinie produkcji rakiet kosmicznych i balistycznych, kompleksów rakietowych i sztucznych satelitów Ziemi. Do głównych produktów należy kompleks rakietowo-kosmiczny „Zenit”, zapewniający wprowadzenie na orbitę ładunku o ciężarze do 12 ton, a także rakieta nośna dla programu „Sea Launch”[8]. KB „Jużnoje”, to przedsiębiorstwo projektowo-konstrukcyjne, przygotowujące „pod klucz” całe spectrum sprzętu rakietowo-kosmicznego: rakiety nośne, silniki rakietowe, aparaty kosmiczne itd.
W obwodzie zaporoskim do wiodących korporacji przemysłowych należą m.in.: „Motor Sicz” SA[9] i biuro konstrukcyjne „Ivchenko-Progress”[10]. Utworzona w 1907 r. firma „Motor Sicz” produkuje silniki lotnicze i urządzenia gazowo-turbinowe dla samolotów i helikopterów, eksportowane do ponad 100 państw. W swej ofercie ma m.in. silniki do samolotów ljuszyn, Jak, Antonow, w tym największych w świecie An-124 Rusłan i An-225 „Mriya”. Jest głównym dostawcą silników do rosyjskich helikopterów wojskowych, na zamówienie kompanii „Vertoloty Rossii”. Posiada unikalne w świecie urządzenia do przeprowadzania do prób silników samolotowych. KB „Ivchenko-Progress” projektuje i konstruuje silniki m.in. dla samolotów An-70 i helikopterów Mi-2M.

W obwodzie mikołajowskim swym potencjałem wyróżnia się „Stocznia Czarnomorska” OSA, z dokami i pochylniami dla produkcji statków o dużej wyporności i seryjnej produkcji statków na poziomych pochylniach[11]. Drugie z ważnych przedsiębiorstw w Mikołajowie, to utworzony w 1946 r. kombinat „Zorya-Mashproekt”[12], który projektuje i produkuje turbiny gazowe dla statków morskich i okrętów, branży elektroenergetycznej i magistrali gazowych, eksportując je do Rosji, Białorusi, Indii, Chin, Wietnamu, Korei Południowej.
W regionie pracują dwie (z czterech), ukraińskie elektrownie jądrowe z dziesięcioma (na szesnaście), blokami o mocy 1000 MW każdy (Zaporoska EJ – sześć bloków, Południowo-Ukraińska EJ w obwodzie Mikołajewskim – cztery bloki, w tym jeden zakonserwowany)[13].

To kilka przykładów w charakterystyce poziomu i zaawansowania gospodarczego wschodnich i południowych obwodów Ukrainy. W dalszej części zostaną przedstawione dane porównawcze dotyczące produkcji przemysłowej, eksportu i średniej płacy w trzech wyodrębnionych regionach Ukrainy.

Charakterystyka gospodarki Ukrainy Centralnej

W Ukrainie Centralnej dominującym ośrodkiem gospodarczym jest stolica, Kijów. Chociaż ze względu na znaczną koncentrację przemysłu i usług, w statystykach Kijów zajmuje odrębną pozycję, to faktyczne znaczenie jego potencjału ekonomicznego na sytuację społeczno-ekonomiczną obwodu kijowskiego, a także zwłaszcza żytomierskiego i czernihowskiego, jest duże. Główne dziedziny w strukturze przemysłu, zlokalizowanego w Kijowie, to: budowa maszyn, przemysł metalowy, spożywczy, farmaceutyczny, chemiczny, petrochemiczny, energetyczny, produkcja materiałów budowlanych. Do wiodących branż w przemyśle maszynowym należy przemysł lotniczy i kosmiczny, elektroniczny oraz produkcja urządzeń i narzędzi. Jeden z największych w świecie zakładów lotniczych, ANTK „Antonow” [14] w l. 1972–2003 wypuścił 18 samolotów transportowych An-124 Rusłan, szczyci się też wyprodukowaniem w 1988 r.  egzemplarza największego samolotu transportowego na świecie An-225 Mrija. Wg oświadczenia z ub. roku M.Korolenko, ministra polityki przemysłowej Ukrainy, „Antonow” w nowej formule organizacyjnej „holdingu lotniczego” (po włączeniu Zakładu 410 Lotnictwa Cywilnego i Charkowskiego Państwowego Lotniczego Przedsiębiorstwa Produkcyjnego), zamierza w najbliższym czasie zakończyć modernizację samolotu An-125 Rusłan i przygotować się do jego seryjnej produkcji, a w 2014 roku zaś wyprodukować pierwszy odrzutowy samolot transportowy An-178 i rozpocząć jego próby.
Obwód połtawski, graniczący na wschodzie z obwodami: charkowskim i dniepropietrowskim, zajmuje drugie pod względem potencjału gospodarczego miejsce (po Kijowie), w Ukrainie Centralnej, co zapewnia korzystnemu położeniu geograficznemu, złożom kopalin (ropy naftowej, rud żelaza), urodzajnym glebom, stosunkowo dobrze rozwiniętej sieci dróg. W strukturze produkcji przemysłowej i rolnej, przemysł daje prawie 60 %. Dominuje wydobycie i przeróbka ropy naftowej i gazu, rud żelaza, produkcja samochodów ciężarowych („AvtoKrAZ”), wagonów kolejowych (Kriukowski Zakład Produkcji Wagonów, Zakład Napraw Lokomotyw Spalinowych), sprzętu precyzyjnego, przetwórstwo buraków cukrowych, zbóż, mleka i mięsa.

Gospodarka obwodu kijowskiego, którą cechuje znaczne zróżnicowanie, wynikające z warunków naturalnych i oddalenia od Kijowa, dzieli się na trzy subregiony: poleski (z przewagą rolnictwa i przetwórstwa surowców rolno-spożywczych), kijowski podmiejski (z przemysłem maszynowym, produkcją energii elektrycznej, przemysłem drzewnym, celulozowo-papierniczym, lekkim i spożywczym), południowy leśno-stepowy (z przemysłem maszynowy, rafineryjnym, spożywczym, zwłaszcza cukrowniczym).

Silnie rozwinięte rolnictwo Ukrainy Centralnej stanowi bazę surowcową dla przemysłu rolno-spożywczego, dominującego w strukturze gospodarki obwodów: winnickiego (33 %), chmielnickiego (40 %), czerkaskiego (44 %), sumskiego (45 %), czernihowskiego (48 %), kirowohradzkiego (58 %), żytomierskiego (62 %)[15].

W obwodzie chmielnickim pracuje elektrownia jądrowa (bloki 1000 MW – dwa czynne, 2 dwa w budowie).

Charakterystyka gospodarki Ukrainy Zachodniej

W strukturze ekonomicznej najbardziej rozwiniętego w Ukrainie Zachodniej, obwodu lwowskiego największy udział ma przemysł spożywczy, paliwowy, budowy maszyn i obróbki metali. Artykuły żywnościowe stanowią 65 % produkcji towarów konsumpcyjnych. Przemysł tworzy 23 % regionalnego produktu brutto, rolnictwo natomiast – 12 %. Główne zakłady przemysłowe, to: Lwowska Fabryka Frezarek, Drohobycki Zakład Produkcji Sprzętu dla Przemysłu Naftowego, zakłady produkcji autobusów, dźwigów, maszyn poligraficznych, telewizorów itp. Główne gałęzie gospodarki obwodu iwano-frankowskiego, to przemysł wydobywczy ropy naftowej gazu, leśny i przeróbki drewna, chemiczny, rafineryjny, budowy maszyn i spożywczy. W skali regionu i kraju wyróżniają się kombinaty drzewne. Obwód rówieński specjalizuje się w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym, przemyśle energetycznym, chemicznym i budownictwie. Rozwinięty jest też przemysł drzewny i lekki. Pracuje tu Równieńska EJ z czterema blokami o mocy 1000 MW każdy (której energia jest też eksportowana). Potencjał przemysłowy pozostałych czterech obwodów jest niewielki i odpowiada przemysłowi obwodu lwowskiego ogółem. Dominuje tu rolnictwo (hodowla bydła mięsnego i mlecznego, trzody chlewnej i uprawy zbóż, buraków cukrowych, lnu, ziemniaków) zwłaszcza w obwodach: wołyńskim, tarnopolskim. Stosunkowo dobrze rozwinięty jest przemysł rolno-spożywczy, przeróbka drewna, produkcja wyrobów skórzanych itp. Przedmiotem eksportu jest m.in. cukier, mleko w proszku.[16]
Przedstawione wyżej zróżnicowanie potencjału gospodarczego trzech regionów Ukrainy, z charakterystycznymi dysproporcjami pod względem wielkości zasobów naturalnych, ich wydobycia i przetwórstwa, potencjału produkcyjnego oraz stopnia zastosowania zaawansowanych technologii, znajduje odbicie w podstawowych wynikach ekonomicznych, co potwierdza dalsza część analizy.
Produkcja przemysłowa, eksport i import oraz średnie wynagrodzenie w Ukrainie według regionów.

Wielkość sprzedanej przemysłowej produkcji towarów i usług w Ukrainie w okresie styczeń-grudzień 2013 roku wyniosła 1.109.423,2 mln UAH. Z tego przypada: na Ukrainę Wschodnią – 62,9 %, na Ukrainę Centralną – 28,2 %, na Ukrainę Zachodnią – 8,9 %[17]. Zróżnicowanie potencjału przemysłowo-produkcyjnego trzech regionów jest wyjątkowo wysokie. Wolumen produkcji najbardziej rozwiniętego przemysłowo w Ukrainie Zachodniej, obwodu lwowskiego był prawie 7-krotnie niższy od wielkości produkcji w obwodach donieckim i dniepropietrowskim oddzielnie wziętych. Całość sprzedaży produkcji przemysłowej w Ukrainie Zachodniej nie osiągnęła nawet połowy produkcji sprzedanej w obwodzie dniepropietrowskim. Do najsłabiej rozwiniętych przemysłowo obwodów Ukrainy należą cztery na siedem obwodów Ukrainy Zachodniej: czerniowiecki (0,4 %), tarnopolski (0,7 %), zakarpacki (0,8 %), wołyński (0,9 %)[18].
Wielkość obrotów towarowych Ukrainy z zagranicą w 2013 r. wyniosła 140.275.987,5 tys. USD, z czego na eksport przypadło 63.312.022,1 tys. USD, na import natomiast -76.963.965,4 tys. USD, z saldem ujemnym wynoszącym 13.651.943,3 tys. USD (9,73% ogółu obrotów)[19]. Największy wkład w ogólny eksport ukraiński w 2013 r. miało miasto Kijów – 19,6 % oraz obwody: doniecki – 19,4 % i dniepropietrowski – 15,5 %.
Największy udział w ukraińskim eksporcie miały firmy w obwodach Ukrainy Wschodniej: 36.585.523 tys. USD, co stanowi 57,8 ogólnej wielkości eksportu. Przy imporcie, wynoszącym 21.081.574 tys. USD, dodatnie saldo obrotów wyniosło aż 15.503.949 tys. USD, tj. 42,4 % obrotów. Udział w ukraińskim eksporcie firm w obwodach Ukrainy Centralnej wyniósł 21.852.170 tys. USD, co stanowi 34,7 % ogólnej wielkości eksportu, przy czym największy eksport miało miasto Kijów, z udziałem w eksporcie krajowym, wynoszącym 19,6 %. Przy imporcie, wynoszącym 35.854.646,5 tys. USD, ujemne saldo obrotów wyniosło aż 14.002.476,4 tys. USD, tj. 102,5 % ujemnego salda ogółem. Ten wskaźnik, to rezultat wysokiego poziomu importu, dokonanego przez firmy miasta Kijowa i obwodu kijowskiego.

Średnie wynagrodzenie w Ukrainie w 2013 r. na 1 pracownika wyniosło 3.265 UAH, ale jeśli nie uwzględniać danych dot. Kijowa, gdzie osiągnęło 5.007 UAH, to średnie wynagrodzenie w skali kraju wyniosło – 2.740 UAH, przy czym w Ukrainie Wschodniej – 3.101 UAH, w Ukrainie Centralnej (bez Kijowa) – 2.763 UAH, w Ukrainie Zachodniej – 2.612 UAH. Widać wyraźną dysproporcję średniej płacy na niekorzyść obwodów zachodnich: jest ona o 16 % niższa niż w obwodach wschodnich i o 20 % niższa niż średnia w Ukrainie (z Kijowem)[20].

Według ekonomisty Olega Andriejewa, istniejące dysproporcje w poziomie społeczno-ekonomicznego rozwoju regionów pogłębia polityka budżetowa państwa system dotacji, oparty na „rachunku politycznym”. Na przykład, w 2011 roku 56 % wszystkich subsydiów i transferów państwowych do budżetów lokalnych skierowano dla Kijowa (polityczne centrum), obwodów donieckiego i łuhańskiego (zaplecze polityczne prez. W.Janukowycza). O.Andriejew, jak też inni eksperci uważają, że jedynym sposobem rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczego zróżnicowania regionów jest realna decentralizacja systemu zarządzania, rozwój samorządności terytorialnej i umocnienie budżetowej samodzielności regionów[21]. Te kwestie będą przedmiotem odrębnej analizy.

Wnioski:

Podział Ukrainy na Wschodnią, Centralną i Zachodnią, często akcentowany w rozważaniach historiozoficznych i politologicznych, ma miejsce w rzeczywistości gospodarczej państwa i znajduje odbicie w poziomie rozwoju ekonomicznego, w tym – produkcji przemysłowej, obrotów handlowych z zagranicą, średniego wynagrodzenia pracowników, w wyodrębnionych regionach. Czy gospodarcze zróżnicowanie regionów Ukrainy generuje lub wzmacnia inne podziały: społeczne, narodowościowe, polityczne ? Czy może być czynnikiem dezintegrującym państwo ? Odpowiedziom na te pytania będzie poświęcone następne opracowanie z cyklu „Ukraina – dwa kolory”.

[1] Średnia liczba ludności Ukrainy wg danych Państwowej Służby Statystyki w 2013 roku wynosiła 45.489,6 tys. osób, przy czym ludność miejska stanowiła 68,9 proc. ogółu. http://www.ukrstat.gov.ua/2014.02.24.
[2] Obliczenie własne na podstawie: http://www.ukrstat.gov.ua/2014.02.24.
[3] Obliczenie własne na podstawie: http://www.ukrstat.gov.ua/2014.02.24.
[4] http://donoda.gov.ua/?lang=ru&sec=01.13&iface=Public&cmd=view&args=id:909
[5] http://www.adm.dp.ua/OBLADM/Obldp.nsf/document.xsp?id=4CF1A333BEB7C733C22571FD00481BEE
[6] Zjednoczenie Produkcyjne „Południowy Zakład Budowy Maszyn imienia A. M. Makarowa”, skr. „Jużmasz”
[7] Przedsiębiorstwo Państwowe „Biuro Konstrukcyjne „Południowe” imienia M. K. Jangela”, skr. KB „Jużnoje”
[8] „Sea Launch” – pływający kosmodrom, służący dla wystrzeliwania rakiet „Zenit” i utworzone w 1995 r. międzynarodowe konsorcjum, z udziałem Boeing Commercial Space Co. (40 %), Rosyjskiej Korporacji Rakietowo-Kosmicznej „Energia” (25 %), ukraińskiego KB „Juzhnoje” (5 %) i PP „Juzhmash” (10 %), a także norweskiej firmy stoczniowej Aker Kværner (20 %). Po bankructwie i reorganizacji w 2010 r. 95 % udziałów przejęła Energia Overseas Ltd (spółka-córka RKRK „Energia”), Boeing – 3 % i Aker Solutions – 2 %.
[9] http://www.motorsich.com
[10] Zaporoskie Biuro Konstrukcyjne Budowy Maszyn „Progress” imienia akademika A.G.Iwczenko, KB „Ivchenko-Progress”. http://ivchenko-progress.com
[11] „Czernomorskij Sudostroitielnyj Zawod” OAO, zbudowany w 1987 r. jako stocznia „Naval” wypuścił ponad 1000 jednostek pływających, w tym większość największych jednostek Marynarki Wojennej ZSRR. Dysponuje 2 pochylniami, w tym pochylnią boczną do produkcji seryjnej statków o średniej wyporności, do 120 m długości i 16,5 m szerokości. Ma też znaczny potencjał remontowy. Poważnym problemem jest brak zamówień. Za: http://www.chsz.biz.
[12] Kompleks Naukowo-Produkcyjny Budowy Turbin Gazowych „Zorya-Mashproekt” http://www.zmturbines.com
[13] http://www.energoatom.kiev.ua/ru/separated/
[14] Lotniczy Kompleks Naukowo-Techniczny – Zakład Seryjny im. O.K. Antonowa. Przedsiębiorstwo powstało w 1920 r. jako Zakład nr 12, później Kijowskie Państwowe Zakłady Lotnicze „Aviant”, a od lat 90-tych ANTK „Antonow”.
[15] http://ukrgold.net
[16] Ibidem.
[17] Obliczenie własne na podstawie http://ukrstat.org/operativ/operativ2013/pr/orp_reg/orp_reg_r/orp_reg1213_r.htm
[18] Udział sprzedanej produkcji przemysłowej towarów i usług przedsiębiorstw obwodu w stosunku do produkcji ogółem w Ukrainie.
[19] http://ukrstat.org/operativ/operativ2013/zd/oet/oet_r/oet1213_r.html
[20] Oblicz. własne na podst. http://ukrstat.org/operativ/operativ2013/gdn/reg_zp_p/reg_zpp13_r.htm, 2014.02.24.
[21] http://kp.ua/daily/110612/341670/

Władysław Sokołowski